Səhnədən qəlblərə...

Qəlblərə, könüllərə və... əbədiyyətə köçmüş Hökumə xanım Qurbanova

Hamı bilir ki, dünən iyunun 11-i idi və mən bu sətirləri həmin gün yazıram.

Amma bunu bilməyənlər də var ki, iyunun 11-i Hökumə xanımın ad günüdür. Hansı ki, 50-60 il əvvəllər bunu da hamı bilirdi. Bunu indilər də bilənlər dünən axşam bir yerə toplaşdılar. Onlar orada nə dedilər, onun xatirəsini necə andılar, necə qutladılar - bu barədə növbəti (14 iyun) sayımızda. Öz sözümüz, qutlamamızla bağlı isə bu yazımızda...

Hər kəsin ad gününün baş arzu-diləyi: “Səni görüm yüz yaşayasan!” Hökumə xanıma da çox deyilib bu sözlər. “Çox” deyəndə ki, ad günləri hesabıyla - yetmiş beş kərə. 1913-dən 1988-ə qədər. Özü də, təbii, axşamlar deyilib - məclislərin, tədbirlərin keçirildiyi məqamlarda.

2013-cü ilin 11 iyunu isə onunla bağlı tədbirlərin ən möhtəşəmidir. Onun bütün yaradıcı ömrünün keçdiyi bir ünvanda - Akademik Milli Dram Teatrında. Əlbəttə, sevgilər, öygülər, riqqət-məhəbbətlər ötüb-keçən illərdəkinin oxşarı olasıdır. Həmin o “baş arzu-diləyin” hesabı isə dəyişilməlidir. Yəni -

Min yaşa!

Sözsüz, o, min də yaşayacaq. Bəs görəsən, 3013-cü ildə nə qədər ömür arzulayacaqlar bu əbədiyaşar sənətkara (bunu indi də, o vaxtlar da bu xanımdan yaşlı Hermiona, Oliviya və başqaları “bilər”)?..

“O vaxtlar”dan qayıdaq bu vaxtlara və deyək:

Səs-səda imperatorluğu...

Bu səs-sədanın əsiri olmamaq olmurdu. Bunu dilimizi bilməyən yadellilər də etiraf edirdi. “Onun səsi pyeslərin mətn-mənalarını ikinci plana keçirir” kimi fikirlər səslənirdi o vaxtlar. Hökumə Qurbanova səhnəmizə təkrarsız Səs kimi gəldi, bənzərsiz Səda kimi getdi, - deyirdilər.

Səhnəmizdə ayrıca bir “Səs” obrazı, “Səda” surəti də yaratdı bu sənətkar. Onun “Uzaq sahillərdə” filmindəki səsini səsləndirin xəyalınızda. Rosselininin “Sətəlcəm?..” sualına Anjelikanın “Qara ciyəri...” cavabını xatırlayın. Hə, bu sözlərin lad-tonalında, vokal-sentimentallığında Hökumə xanımın köksündəki ağciyərinin yamyaşıl meşə fonunda rəsm edilmiş portreti də görünmürmü?

O vaxtlar bu qızıl cingiltilər xəzinəsi “xəzinədar”ının nəinki sənəti, gör-görkəm zinəti, hətta adı da səhnəyə, teatra ekvivalent kimi səslənirdi. Ümumxalq teatr zövqünə, səhnə-sənət müzakirələrinə hakim kəsilib, öz zahiri və batini estetikası ilə, proletarlaşdırılmaqda olan Azərbaycan sovet kütləsini kübarlaşmağa, elitarlaşmağa hökm edirdi Hökumə xanım.

O vaxtların “ədəbi ictimaiyyət”i, teatr-sənət adamları bir yana, deyirlər, hətta fəal tamaşaçılıq doğanağından keçməyənlər də Hökumə xanımla küçədə, dükan-bazarda rastlaşarkən bir bəhanəylə onu söhbətə tutmağa cəhd edər, səs-sədasından, durğu-vurğularından, vizual (üz-üzə, göz-gözə) orfoepiyasından, “leksikon simfoniyası”ndan doymaq bilməzmişlər. Hətta bir gün “Kommunist” (indiki “İstiqlaliyyət”) küçəsində onunla rastlaşan bir qatı millətçi qoca onun ifa etdiyi monoloqlardan fraqmentlər söyləyəndən sonra, gözü küçənin adına sataşır və son söz olaraq bunu söyləyir: “Hökumə xanım, vallah əgər Siz səhnədə “Kommunist” qəzetinin bir həftəlik nömrələrini də qiraət etsəniz, nəfəs dərmədən dinlərəm!..”

Çoxları bu qənaətdədir ki, onun ən kamil, ən gözəl surətdə yaratdığı obrazlardan biri elə öz obrazı olub. Tanrı tərəfindən yazılmış, özü tərəfindən oynanılmış bir obraz.

Hamı kimi o da bilirmiş ki, ömür müvəqqətidir. Amma o bunu da bilirmiş ki, sənəd ömründən çox uzun bir ömür də var; sənət ömrü. Buna nail olmaqçünsə gərək Tanrı tərəfindən yaradılmış obrazı - öz surətini də aqil yaşayıb, kamil ifa edəsən.

Hökumə xanımın fiziki surəti - sifəti də kamil, “təcəllayi-mükəmməl” üzlərdən idi. Dodaqları canlı bir susmazlıq, dirilik-dinamika abidəsinə bənzəyirdi və sanki onun bütün varlığını bu qoşa əzalar idarə edirdi. Onlar tərpəndikcə, salona ballı təbəssümlər, bibərli rişxəndlər, ilahi eyhamlar saçılırdı. Hələ baxışları! Onun “ala və bəla gözləri” çoxlarının ilk baxışda görmədiklərini bəlləyib göstərir, “qələm qaşlar”ı müəlliflərin cansız vərəqlərə əmanət etdiklərini dipdiri heyrəti-işarətlərlə canlı tamaşaçıların şüurlarına həkk edirdi.

Dediklərimin çoxusu “deyirlər” təhkiyəli, “eşitdiyimə görə” hekayətlidir. Birini isə şəriksiz deyirəm. Deyirəm, yaradıcılığının ən bişmiş, ad-sanının ən yetkin çağlarında gördüyüm Hökumə Qurbanova fenomeni olmasaydı, Azərbaycan teatrını Rusiya və bir sıra Avropa teatrlarına yenilmiş zənn edər, “sovetlər ailəsi” dövründə bir çox sahələrdə adımıza yamanan “ucqar”, “periferiya” kimi daha bir atmaca-aşağılanmaya da məruz qalmış olardıq. Beləliklə, Hökumə Qurbanova təkcə Azərbaycan milli dram teatrımızın divarları arasında yox, sərhədcə çox nəhəng, dini məzhəb, milli mentalca çox illüstrativ SSRİ-nin tikan-məftil divarları arasında da sənət-ovqat “brend”imiz idi...

Unikal universiada

Teatr-tamaşa vurğunlarının fikirlərinə, “ədəbi-tənqid”i, publisistik qənaətlərə görə, Hökumə Qurbanova əsasən minor təbli sənətkar olub. Hətta onun haqqında “milli səhnəmizin misilsiz faciə aktrisası” kimi “bədbin” deyimlər də az işlədilməyib. Lakin onun teatroqrafiyasında “çağlar temperament”, “coşğun emosiya”, “musiqili ritm-tonallıq”, “hayqırtılı ehtiras”, “romantik, lirik-dramatik səs” kimi epitetlər daha çox işlədilib. “Tənqid”i yazılarda bu da vurğulanır ki, Hökumə Qurbanova bütün sənət ömründə dramaturji material düzənindən, rejissura yozum-mizanından kənara çıxıb və yaxud buna cəhd edib. Məsələn, o, “Qış nağılı”ndakı Hermionanı Şekspirinkindən daha çox öz Hermionası kimi təqdim edib. Onun bu obrazı ilə ilgili belə bir obrazlı cümlə də işlənib: “...o, səhnədə dəqiqələrlə mərmər abidə kimi donub qalırdı”. Başqa qeydlərdə verilən “...bu tamaşa illər uzunu anşlaqla keçib” kimi fikirlər isə sübut edir ki, Hökumə xanımın əsər və tamaşa müəlliflərinin “işləri”nə müdaxiləsi əbəs deyilmiş. Heç yuxarıda “qeyri-realistik”liyə dair söylədiyim epitetlər də Hökumə xanımın realizmdən uzaqlığına dəlalət etmir. Yəni həmin keyfiyyət elementləri tamamilə realist üslubdan qaynaqlanır və nəhayət etibarilə, “sənətin əbədi dənizinə qovuşur” kimi qənaətləri daha da vurğulandırır.

Öz ömür-sənət dövrünün ictimai diqqət, məhəbbət, bəzən də qeybət predmetlərindən olmuş bu möhtəşəm və möhtərəm sənətkarın yaradıcılıq universiadasına dərindən diqqət yetirdikcə, o təkcə öz dövrünün yox, bütövlükdə Azərbaycan teatrının mükəmməl hadisəsi kimi görk və dərk olunur. Sənət hadisələrinin ənənəvi başvermə və sonuclanma texnologiyalarına rəğmən, H.Qurbanova bir neçə elementi ilə daha özünəməxsusluq, daha cəlbedicilik, polifoniklik keyfiyyətləri daşıyır. Elə böyük sənətkarlar var ki, onların bəziləri ya ancaq sənət adamları, elita və öz məmurlarına istinadən dövlət tərəfindən yüksək qiymətləndirilir, ya da yalnız xalq kütlələri tərəfindən. Bunun birtərəflilik minusu daşımasından danışmağa isə, təbii, ehtiyac yoxdur.

Hökumə Qurbanova, yuxarıda vurğuladığım kimi, həm öz qəlbində daim kiminsə sayəsində zirvəyə yetişmək arzusu ilə yaşayan zəhmətkeş xalqın, həm də həmin zəhmətkeş kütlənin mənəvi-sosial güzəranına cavabdeh və dünya mədəniyyəti yarışında öncüllüyə maraqlı olan (xüsusən o dövrdə!) dövlətin sevimlisi idi. O, dövrün sifarişli ədəbiyyat, təbliğat-təşviqat, dramatik-teatral siyasət fısqırıqlarından bıqmış xalq üçün həlim, yumşaq bir sənət sığalı, dincəliş ünvanı idi. Hökumət üçünsə (üzdə gizlədilsə də) öz Kreml ürəyinin dərinliklərində çox yaxşı bildiyi quru və zəhmli iclasların, yığıncaqların, “37”-dən sonrakı teoloji-psixoloji repressiyaların hovunu alan sənət ocaqlarının ən hərarətli közlərindən biri idi. Elə buna görə də həmin hökumət daha çox xalqın sevgisinə görə sevməli olduğu bu sənətkarı 30 yaşında ikən Əməkdar artist, 47 yaşında Xalq artisti, 52 yaşında SSRİ Xalq artisti fəxri adlarına, Dövlət mükafatına layiq gördü...

Bir az da onun -

Sənət sarayı ornamentlərindən...

Yaddaşlarda bir sənət bütövü kimi qalmış Hökumə Qurbanovanın istedadı, qabiliyyət və qalibiyyət imkanları onun yaradıcılığını bölgülərə ayırmağı mütləq edir. Əslində, teatr-aktyor stilləri içrə (mən gördüklərim içərisində) ona bab olmayanı görünmür. Romantik faciə, realist faciə, romantik-dramatik, realist-dramatik, psixoloji-dramatik - bunların hamısı Hökumə Qurbanova tamının rəngarəng “ədva”larıdır. Maraqlıdır, onun ilk yaradıcılıq işi kino ilə bağlıdır. Bakı Pedaqoji Texnikumunu bitirib Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasına daxil olan 20 yaşlı bu qız elə təhsil illərindəykən “Almaz” filmində (Yaxşı rolunda) çəkilir. Əvvəllər ara-sıra çıxış etdiyi “Azdrama”da isə 1938-ci ildən (ömrünün sonunadək) çalışmağa başlayır. Fəaliyyəti boyu haqqında çox deyilir, çox yazılır. O deyim və yazılardan biri isə, məncə, hələ heç kəs haqda deyilməyib: “Teatr tariximizdə Hökumə Qurbanova kimi gözəl və məlahətli səs variasiyaları ilə oynaya bilən ikinci qadın sənətkar olmayıb”.

Onun oynadığı yüzlərlə obraz haqda, özünün sənətkarlıq məziyyətləri barədə minlərlə rəy, məqalə, monoqrafik materiallar yazılıb, fikirlər söylənib, halal təriflər, sürəkli alqışlar yağdırılıb. Mənim qocaman dostlarımdan biri isə deyirdi ki, Cakondanın səhnə obrazı yaradılsaydı, rejissor traktovkasına ehtiyac qalmazdı - Hökumə xanım onun təbəssümünü orijinaldakından da təravətlə ifadə edə bilərdi.

Hökumə xanım bir mövsümdə neçə ölkə, neçə millət xanımına çevrilərdi: Kleopatra, Janna d`Ark, Hermiona, Valentina, Oliviya, Nataşa, Yeva Qrant, Vasantasena, Amanda, Valya, Zina, Janina... Öz əsərlərimizdəki rolları isə bütöv bir statistikadır. Burada yalnız onun çəkildiyi kinofilmlərin adlarına yer qalıb: “Almaz”, “Onu bağışlamaq olarmı?”, “İnsan məskən salır” və s.

Bu xoş faktların sırasına iki naxoş tarixçəni əlavə etməmək olmur. Biri onun qızı - istedadlı aktrisa Vəfa Fətullayevanın 42 yaşında dünyasını dəyişməsi, o biri isə özünün - səhnəmizin təkrarsız səs-sədasının 75 yaşında sənət dünyamızı cismən tərk etməsi...

Mən onun yaratdığı “səs portret”lərini yazıda yarada bilməsəm də, bu yazını sizin “görücü”lüyünüz ehtimalı ilə nöqtələyirəm, - hörmətli tamaşaçı-dinləyici oxucularım!..

Növbəti sayımızda - yubiley tədbiri yazısı ilə görüşənədək...

Tahir Abbaslı

Mədəniyyət.- 2013.- 12 iyun.- S. 13.